“चेतनसिल “ नागरिक बिना देश बन्दैन

शेखर ढुंगेल

मानब सभ्यता को इतिहास आलेख ले अहिले २१ औं शताब्दी भनेको छ र इश्वी सम्बत भन्दा हामि नेपाली  ५६ वर्ष अगाडी छौ .जस्लाई हामि मानब सभ्यता को पछिल्लो उच्च अवस्था भन्दै कतै गर्ब त् कतै शर्मनाक पनि महसुस गर्दै छौ .भन्न त् भन्छौं आज को चेतनसिल समाज तर अफ्रिकी देखि नेपाल सम्म का  दर्जनौ देश हरु का  कथा व्यथा पीडा का समाचार सुन्दा लाग्दछ हामी अझै आदिम युगी क्रूरताकापूर्ण मानसिकता भन्दा अगाडी बढ्न सकेका छैनौ .प्रविधि को बिकास वा उपभोग मात्र लाइ सभ्यता भन्न मिल्दैन .सभ्यता त् मानबिय सस्कार र  ब्यहबार हो .यसरि हेर्ने हो भने गौतम बुद्ध र जिसस क्राइस्ट भन्दा पछाडी अर्को सभ्य मानब  जन्मेको अनुभूति नै हुदैन .यी दुइ महामानब भन्दा बाहेक अरु सबै ले स्वार्थ चतुर्याई धुर्त्याई मात्र सिकाए र जसको हात मा शक्ति थियो उसले आफु अनुकुल इतिहास लेखायो र लेखाउने क्रम नियमित छ .जघन्य अपराध र क्रुरता लाइ न्याय को लडाई  भन्ने बिडम्बनापूर्ण मानसिकता ले संसार अझै पिडित छ ग्रसित छ .

२१ औं शताब्दी को चेतन सिल समाज वा संसार ?एउटा ढोंग र पाखण्ड मात्र हुन् पुगेको देखिन्छ . .अफ्रिकी राज्य केन्या देखि नेपाल सम्म बोक्सी को आरोप मा जिउदै जलाउने नांगै घुमाउने मल मुत्र खुवाउने क्रम रोकिएको छैन .ल यी त् भए व्यक्तिगत अबचेतनाका घटना तर बिस्व लाइ हेरौ आज को बिस्व राजनीति “धार्मिक “मतभेद को युद्धमा चुर्लुम्म डुबेको छ .बिस्व का दर्जनौ देश जातीय विवाद र युद्ध ले रगत मा डुबेका छन् .जातीय विवाद मा तेरो र मेरो अधिकार र अंश को लडाई लाइ मानबिय मूल्य भन्दा माथिल्लो स्थान दिएका छन् के यहि हो त् चेतना र सभ्यता ?हाम्रो जस्तो देश अनि आज को अवस्था लाइ हेर्दा डा .प्रा . प्रमाण पात्र धाराक व्यक्तित्व हरु समेत जात र धर्म को पक्ष बिपक्ष को नेतृत्व गरि नागरिक हरु मा बिभाजन लेराउने खेल मा सम्मिलित हुनु दुखद र बिडम्बनापूर्ण हो .”चेतनसिल र सभ्य “ को मर्म लाइ बुझ्ने हो भने स्वामी बिबेकानंद ले भन्नु भए झैँ “मानब सेवा भन्दा ठुलो अर्को  धर्म छैन “र स्त्री र पुरुष भन्दा अर्को तेर्सो जात छैन “हामीले अझै बुझ्न सकेका छैनौ अनि कसरि  हामि चेतनसिल ?सभ्य ?”समान मानबिय मूल्य र मान्यता “को सोच एबम चेतनसिलता लाइ एकातिर पन्छाएर हामि  जातिगत विशेषाधिकार भन्दै लडी राखेका छौ जुन बास्तबमा २१ औ शताब्दी मा हाम्रो समाज को कलंक साबित हुदैछ .

संसार को इतिहास हेर्यौ भने जुन सुकै बिकसित  देश त्यहाका मिहिनेती ,कर्तव्यनिष्ठ ,इमान्दार नागरिकको उदाहरणीय सोच र ब्यबहार अनि सृजनात्मक कार्य योजना बाट मात्र बनेको देखिन्छ .चेतनसिल एबम इमानदार नागरिक न् भएको देश मा नै शासक असफल र बदनाम पनि  भएको देखिन्छ .देश बनाउन सकारात्मक सोच भएका नागरिक को बाहुल्यता र एकता चाहिन्छ नेता होइन . आज को दिन सम्म हाम्रो देश का नागरिक हरुले रास्ट्र प्रतिको आफ्नो जिम्मेवारी महसुस गर्न सकेका छैनन् भन्ने कुरो को प्रमाण देश को बर्तमान अस्तव्यस्त अवस्था ,बढ्दै गएका अमानबिय एबम अपराधिक घटना हरुले देखाई नै रहेको छ .आलोचना र बिरोध को बिबिध नकारात्मक रुप मात्र हाम्रो सस्कार बन्यो तर सहयोग र सदभाब को चेतनासिल हावा हाम्रो मन मस्तिष्कमा पस्न सकेको छैन र हामि झनै उल्टो बाटो ,उल्टो क्रुरतापूर्ण ब्यबहार प्रदर्शन गर्न मै उत्साहित र प्रोत्साहित भै राखेका छौ .जसले हाम्रो अब्चेतना  वा अपरिपक्वता प्रमाणित गर्दै छ .

जब सम्म प्रत्यक नागरिक मा देश सबै को साझा हो. सबै ले  बिना भेदभाव समान अवसर पाउनु पर्छ .देश प्रति सबै को समान दायित्व छ .सामुहिक भावना र एकता वाट मात्र देश को अस्तित्व कायम राख्न ,शान्ति बहाल गर्न र समय साक्षेप राजनैतिक अपेक्षा पुरा हुन् सक्छ भन्ने तर्फ ध्यान आकर्षित हुँदैन तब सम्म शासक वा नेतृत्व वा व्यवस्था वा बाद लाइ मात्र दोष दिएर वा च्याप्न खोजेर केहि हुन्न .जब हामि स्वयम गलत नेतृत्व को चयन गर्छौ अनि नेतृत्व लाइ दोष दिनु को के अर्थ ?आज को अबस्था मा हाम्रो समाज का नागरिक ले गम्भीर भएर सोच्नु पर्ने भएको छ कि “ बिबिध जन जाति ,भाषा धर्म (आस्था )रास्ट्र को साहित्य ,संगित ,सस्कृति अनि परिचय दिने सुगन्धित रंगी बिरंगी फुलहरु हुन् “अब यसमा बिषाक्त मलजलहाली दियो  वा भडकाउने जलप (मानसिकता )ले रंग्याई दियो भने “मानब सभ्यता कै “कलंक “बन्ने सम्भाबना पनि हुन्छ .जातीय वा धार्मिक युद्ध व्यहोरी सकेका वा व्यहोरी रहेका अन्य राष्ट्र वाट हामीले पाठ सिक्न सक्ने क्षमता राख्न सक्नु पर्छ .

निस्चय नै यो एउटा गहन र गम्भीर प्रश्न हुन् सक्छ के हो त् चेतना अनि सभ्यता ?यसको परिभाषा त्यति सजिलो र सहज पनि छैन .तर एउटा चेतनसिल वा सभ्य मानिस को सोच  र समझदारीपूर्ण ब्यबहार ले समाज मा सधै उदाहरणीय सकारात्मक पक्ष लाइ को बाटो देखाई रहेको हुन्छ .छोटकरीमा भन्नु पर्दा “आफ्नो कारण ले अरु लाइ दुख बाधा असुबिधा नहोस “भन्ने सोच र ब्यबहार नै चेतना र सभ्यता हो .समाज का बुज्रुग हरु भन्ने गर्थे सिंह र सर्प जस्ता खतरनाक भनिएका प्राणि पनि बिहान सबेरै सुर्य नारायण को प्राथना गरि आशिर्बाद  माग्ने गर्छन रे “हे सुर्य भगवान हिजो जस्तै आज पनि कुनै मनुवा को अगाडी पर्नु नपरोस “त्यस्तै सोच प्रत्यक मानिस (नागरिक )ले पनि बनाएर “हे भगवान आज दिनभर मेरो कारण ले अर्को मानिस लाइ कुनै दुख बाधा र असुबिधा भोग्नु नपरोस “भन्ने र ब्यबहार मा देखाउने हो भने चेतना र सभ्यता त्यहि नै हुन्छ यस्तो सोच भएका नागरिक हरुको बाहुल्यता भए पछी  समाज मा स्वत ‘सहयोग र  सदभाब “को व्यवहार लागु हुन्छ .भ्रस्टाचार ,अनियमितता ,भेदभाब अनैतिकता ढिला सुस्ती आफै हट्छ .जिम्मेवारी  बोध हुन्छ र तदनुरुप काम हुन्छ .हामीले भन्ने गरेको सभ्य समाज  वा देश पनि यस्तै सोच भएका नागरिक हरुको बाहुल्यता ले नै बनेका हुन् .

चेतना र सभ्यता को ब्यापक परिभाषा गर्नु पर्दा ठुलै किताब तयार हुन् पुग्छ तर हाम्रो देश को सन्दर्भ र आज को आबस्यकता  लाइ जोडेर साधारण उदाहरण देखाउनु पर्दा “शहर बजार मा अफ्नो घर निर्माण गर्दा पैदल यात्री लाइ असुबिधा हुने गरि ढुङ्गा माटो इँटा राख्नु गलत हो ,सडक मा टायर बाल्नु सडक अबरोध पुर्याउनु हुन्न ,रास्ट्रीय वा व्यक्तिगत सम्पति मा क्षति पुर्याउन हुन्न ,अरुको व्यक्तिगत मामिला मा अनाबस्यक हस्तक्षेप गर्नु हुन्न अरुको सम्पति लुट्न हुन्न  ,देश को नीति नियम कानुन को मर्यादा गर्नु पर्छ रास्ट्र सेवक हरु लाइ इज्जत दिनु पर्छ भन्ने देखि नैतिकहीन राजनीति गर्नु हुन्न ,झुठ र भ्रम मा जनता लाइ पार्नु हुन्न ,राजनीति भनेको देश निर्माण गर्न राष्ट्रिय एकता रास्ट्रीय स्वाभिमान कायम राख्नर नागरिक लाइ सुबिधा ,सुख दिनु भन्दा अरु स्वार्थ राखेर खेलिने खेल हुनु हुन्न भन्ने सोच को विकास र व्यवहार हुनु पर्छ भन्ने  नै हो .हामीले चुन्ने नेता अफ्नो बिबेकले खाएको राष्ट्र प्रति बफादार छ कि  छैन मुल्यांकन गर्न सक्ने नागरिक आज को आबस्यकता हो .गणेश प्रवृति त्याग्नु पर्छ आफ्नो योग्यता र क्षमता ले पाउने भन्दा अरुको भाग खोसेर खानु हुन्न भन्ने सोच भएको नागरिक आज को आबस्यकता हो .आफ्नै योग्यता र क्षमता मा निर्भर आर्जन मा सन्तोष रहने नागरिक आज को आबस्यकता हो .भ्रस्ट आचरण लाइ त्याग्ने र घृणा गर्ने बहिस्कार गर्ने  चेतना भएको नागरिक आज को आबस्यकता हो

चेतनसिल र सभ्य नागरिक ले हमेशा आफ्नो मुल्यांकन अरुको आखा बाट गरिरहेको हुन्छ .अरुको चाहना बिपरित आफु ले आफै लाइ प्राथमिकतामा राख्नु गलत हो भन्ने बुझेको हुन्छ .आफ्नो योग्यता र क्षमता को मुल्यांकन गर्न चेतनसिल नागरिक सक्षम हुन्छ त्यसैले आफु भन्दा योग्य र क्षमता को उसले हमेसा आदर र सम्मान गर्छ .समाज लाइ अगाडी बढाउने आधार पनि यहि हो .योग्यले उचित स्थान मा अवसर पाउनु पर्छ भन्ने मान्यता राख्दछ र योग्य को भाग खोस्न तिकडम गर्नु हुदैन भन्ने चेतनसिल नागरिक को सोच हो .

आज नेपाल छटपटाई रहेको छ चेतनसिल बिबेकसिल र सभ्य नागरिक को अभाब मा ,हामि समाज र राष्ट्र प्रतिको जिम्मेवारी भन्दा व्यक्तिगत, पारिवारिक र समुह को स्वार्थ केन्द्रित सत्ता र शक्ति को लागि लडी राखेकाछौ समाज लाइ गुट उपगुट मा बिभाजन गरि राखेका छौ जुन राष्ट्रहित  बिपरित हुन् पुगेको छ . डा .प्रा .बिबिध पक्ष का बिज्ञ हरु जस्लाई राष्ट्र को चेतनसिल पक्ष मानिन्छ जो राष्ट्र का गौरबशाली सम्पति पनि हुन् उनि हरु अहिले कि त् चुप चाप छन् कि त् कुनै गुट वा समुह लाइ भडकाउन व्यस्त छन् .राष्ट्र प्रतिको उत्तरदायित्व बहन गर्न सचेत भएको पाइएको छैन .तसर्थ चेतनसिल जिम्मेवार नागरिक उत्पादन गर्न जापान ले ७ दशक अगाडी नै अपनाएको वा लागु गरेको जस्तो  CIVIC   SENCE  ACT. बनाएर लागु गर्नु ढिला र अनिबार्य भै सकेको छ .

नेपाली पोस्ट .कम मा प्रकाशित 

-